Οι συγγραφείς της Βορείου Ηπείρου

http://www.droviani.gr/node/87
ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΤΣΑΛΙΔΑ

Αναμφισβήτητα η Λογοτεχνία της εθνικής ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο της ελληνικής λογοτεχνίας.

Η ψυχοσύνθεση των Ελλήνων, η ιστορία, οι παραδόσεις, η κοινή ηπειρώτικη λαογραφία, οι μύθοι, οι θρύλοι, τα δημοτικά τραγούδια, είναι και η φυσιολογική κοίτη της.

Τα πρώτα δείγματα γραφής αυτής της έντεχνης λογοτεχνίας, και συγκεκριμένα της ποίησης, σε βγάζουν πολύ μακριά, στην περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Κατά το 1602 γράφτηκε από τον Σταυριανό Βεστιάρη η «Διήγησις ωραιοτάτη του Μιχαήλ Βοεβόδα», σε 1.312 στίχους. Βάσει του ερευνητή Β. Μπαρά, ο Βεστιάρης καταγόταν από τη Μάλτσιανη Δελβίνου.

Στους επόμενους αιώνες (XVIII-XIX και ΧΧ αιώνας) εμφανίζονται εξέχουσες προσωπικότητες, ιστοριοδίφες, ερευνητές, χρονικογράφοι, λαογράφοι, μελετητές, όπως ο Κοσμάς ο Θεσπρωτός (Γεωργουτσάτες), ο Ζώτος Μολοσσός (Δρόβιανη), ο Αθανάσιος Πετρίδης (Δρόβιανη), ο Νικόλαος Μυστακίδης (Δρόβιανη), ο Βασίλης Μπαράς (Ανω Λεσινίτσα) κι άλλοι.

Για τις αυθεντικές προσπάθειες ποίησης και πεζογραφίας γίνεται λόγος στις αρχές του 20ού αιώνα. Οι πρώτες ολοκληρωμένες εκδόσεις είναι δύο βιβλία του Τάσου Βιδούρη, η ποιητική συλλογή «Ηλύσια» (1906) και «Διηγήματα» (1938), όπως και η ποιητική συλλογή του Μιχάλη Παπαδόπουλου-Μπότη «Η Μερόπη». Προσπάθειες του ηθογραφικού διηγήματος γίνονται από τον Αθανάσιο Οικονομίδη και τον Μιλτιάδη Οικονομίδη. Το πρώτο μυθιστόρημα του Αγαμέμνονος Κομμάτα «Ο Χασάν Οδυσσέας ο Αργυροκαστρίτης» είναι εμπνευσμένο από τις ιστορίες των πολέμων της εποχής.

Πασίγνωστη στο πανελλήνιο είναι η Κατίνα Παπά, η πρώτη αυθεντική φωνή αυτής της Λογοτεχνίας, αξιόλογη πεζογράφος από τους Γιαννιτσάτες. Το βιβλίο της «Στη συκαμιά από κάτω» βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών το 1935. Αλλα έργα της είναι: «Αν άλλαζαν όλα» (1959), «Σ' ένα γυμνάσιο θηλέων» (1959), «Ποιήματα» (1963). Μέχρι τότε, όλη αυτή η λογοτεχνία είχε δούναι και λαβείν με τον εθνικό κορμό.

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, την εποχή του αποκλεισμού, η λογοτεχνία αναπτύχθηκε σε δύσκολες και σε αντίξοες συνθήκες, σε μια απομονωμένη χώρα όπου επικράτησε ο στείρος σοσιαλρεαλισμός.

Κάθε σοβαρός μελετητής και ιστορικός της λογοτεχνίας, αλλά και κάθε κακόβουλος σχολιαστής της μπορεί να βρει και να διαλέξει εκλεκτά, αντιπροσωπευτικά έργα και να παραμερίσει αυτά που ξεχάστηκαν, όταν η τέχνη πλήρωνε το τίμημα της πολιτικοποίησης.

Είναι ένα γνωστό πια παγκόσμιο φαινόμενο όλη αυτή η ιστορία της πολιτικοποιημένης λογοτεχνίας. Ομως και σ' αυτές τις δύσκολες και δυσμενείς καταστάσεις γράφτηκε καλή λογοτεχνία, προπαντός ποίηση και πεζογραφία.

Και ξεκίνησε από την πρώτη μεταπολεμική γενιά που βγήκε κατευθείαν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και συνέχισε με τις επόμενες γενιές, και ιδιαίτερα με τη δεύτερη γενιά, συμβολή της οποίας στον εκσυγχρονισμό μορφής και ύφους της ποίησης υπήρξε εξαιρετική.

Υστερα από επιτεύξεις όπως είναι το βιβλίο «Στη συκαμιά από κάτω», της Κατίνας Παπά, γραμμένο στη δεκαετία του '30, τα επόμενα χρόνια της απομόνωσης και του αποκλεισμού έφεραν στη λογοτεχνία ένα αξιόλογο έργο, τη νουβέλα του καλύτερου πεζογράφου αυτής της περιόδου, «Τα πέντε γράμματα» (1956) του Σπύρου Τζιά, μια επιστολική νουβέλα για την πονεμένη δραματική αγάπη, που εκτιμήθηκε και μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες.

Αν κάνει κανείς την ανάλυση της ποίησης ως του πιο αναπτυγμένου λογοτεχνικού είδους του καιρού, θα βρει προσπάθειες εγγραφής της παραδοσιακής μορφής στα καλλιτεχνικά μέσα και έκφρασης, αλλά και έρευνες και ανησυχίες για νέα ανοίγματα.

Ετσι, στην πρώτη μεταπολεμική γενιά διακρίνεται η ποίηση του Πάνου Τσούκα, του Νίκου Ζάχου, του Παύλου Σιούτη και άλλων. Στη δεκαετία του '60 και του '70 εμφανίζεται μια άλλη γενιά, προκισμένη με άλλα εφόδια, με ανώτερους στόχους, αισθητική και ποιητικά ερεθίσματα. Αυτή πρωτοστατεί στα λογοτεχνικά δρώμενα και συμβάλλει στην τεχνική, την εικόνα και τη δομή της ποίησης. Αποστασιοποιείται από τη ρητορική, την αισθητική της «ωφελιμιστικής» τέχνης και ψάχνει λυρισμό και μεταφορικές εικόνες.

Ο Μηνάς Λέκας, ο Βασίλης Κώτσιας, ο Φώτος Κυριαζάτης, ο Ανδρέας Ζαρμπαλάς εκτιμήθηκαν και διαβάστηκαν για την αυθεντικότητα και την καινοτομία τους.

Υστερα από το άνοιγμα στον εκδημοκρατισμό της Αλβανίας, στην ελευθερία ιδεών, λόγου και κίνησης, οι δημιουργοί που ζουν κι εργάζονται στη γενέτειρά τους κι αυτοί που ήρθαν στην Ελλάδα, βρίσκονται σε συνεχείς προσπάθεις ανάδειξης και προβολής του έργου τους, όπως στην Αλβανία έτσι και στον Ελληνα αναγνώστη. Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά φούντωσαν οι εκδόσεις τους.

Ο Τηλέμαχος Κώτσιας, αναγνωρισμένος πεζογράφος, διακρίνεται με το «Περιστατικό τα μεσάνυχτα» (1991), «Το τελευταίο καναρίνι» (1995), «Το τραγούδι εκείνης της νύχτας» (1998), «Βροχή στο μνήμα» (1998), «Τα εφτά παράθυρα» (2003). Ο Φώτος Κυριαζάτης, με την ποιητική συλλογή «Φωτολούλουδα» (1993), τη συλλογή διηγημάτων «Κραυγή στη νύχτα» (1991) και το μυθιστόρημα «Ακου τι σου σφυρίζει ο άνεμος» (1999). Ο Μηνάς Λέκας, με τη σατιρική ποίηση και την ποιητική συλλογή «Φυλακισμένα τραγούδια» (1994). Ο Βασίλης Γκιζέλης, με τις ποιητικές συλλογές «Δύσκολη πορεία» (1991), «Ελευθεριάδα» (1993), «Σε ματωμένο κύκλο» (1997), «Βαλκανιάδα» (1997) και άλλα. Ο Ανδρέας Ζαρμπαλάς με την ποιητική συλλογή «101 ποιήματα για μια χούφτα τόπο» (1992). Ο Πέτρος Τσερκέζης, με τις ποιητικές συλλογές «Οι ληστές του ήλιου» (1998), «Στην όχθη του σκοτωμένου χρόνου» (1999) και το μυθιστόρημα «Η έκτρωση» (2005). Ο Βαγγέλης Ζαφειράτης, με την ποιητική συλλογή «Ποιήματα» και τα δοκίμια. Ο Κώστας Νούσιας, με την ποιητική συλλογή «Θρυλική συμφωνία» και τα μεγάλα ποιήματα «Μπίστρισσα», «Χίμαιρα», «Δερόπολη». Ο Θωμάς Στέριος, με τη λαογραφική μελέτη «Αγνωστη Ρωμιοσύνη» και τη συλλογή διηγημάτων «Ο άνθρωπος στα σύνορα». Ο Αριστοτέλης Σπύρος, με την ποιητική συλλογή «Στην ερωτική γιορτή». Ο Βασίλης Ντίλιος, με την ποίηση και το μυθιστόρημα «Ο παράδεισος είναι δίπλα». Ο Σπύρος Χρήστος, με τα δοκίμια, την ποίηση και τη συλλογή διηγημάτων «Ο άλλος άνθρωπος». Ο Βαγγέλης Παπαχρήστος, με τα σκίτσα «Το κουλιακόπαιδο» κι άλλα. Ο Άλκης Παπάς, με την ποιητική συλλογή «Γεφύρια». Ο Αλέκος Παπάς, με την ποιητική συλλογή «Το ταξίδι του Οδυσσέα». Ο Σταύρος Παπουτσής, με ποίηση και διηγήματα. Ο Γιώργος Σούκουρας με τη συλλογή διηγημάτων «Η θλιμμένη νεράιδα».

Σήμερα, στα βιβλιοπωλεία, στα λογοτεχνικά περιοδικά και στον Τύπο εμφανίζονται νέα βιβλία, ποιήματα, διηγήματα μιας γενιάς που διευρύνει την οπτική και τους προβληματισμούς της.

Ενας μεγάλος κατάλογος μπορεί να γίνει και με πολλά άλλα ονόματα ποιητών και πεζογράφων που γράφουν στον λογοτεχνικό Τύπο, όπως: ο Φώτος Μάλλιος, ο Σταύρος Ντάγιος, η Περσεφόνη, Γκίνη, ο Χρήστος Βιδούρης, ο Σπύρος Λάγιος, ο Γρηγόρης Γιοβάνης, ο Θωμάς Παπάς κι άλλοι. Ενδειξη ευθύνης και σοβαρότητας είναι οι εργασίες και οι προσπάθειες συλλογής λαογραφικού πλούτου και παράδοσης από τους λαογράφους: Γρηγόρη Κατσαλίδα («Η περιοχή Θεολόγου Αγίων Σαράντα», «Η ταυτότητά μας», «Τα 800 και δημοτικά τραγούδια»), Θανάση Μπόλο («Η λαογραφία του Πωγωνίου»), Χαράλαμπο Κίτσιο («Τα λαογραφικά της Δίβρης»), Ηλία Σταύρο («Το χρονικό της Δρόβιανης»), Γιάννη Ανδρούτσο («Τα λαογραφικά της Δερόπολης»), Νίκο Λίτη («Παραδόσεις») κι άλλοι. Έτσι συμπεραίνουμε ότι σήμερα φουντώνει και μια άλλη πτυχή της ελληνικής λογοτεχνίας.